Complotdenkers en hun paranoïde wanen

Nee, complotdenkers zijn niet psychotisch, maar er zijn wel degelijk veel overeenkomsten, zo stellen onderzoekers van het Universiteit Medisch Centrum Groningen (UMCG). 'Bij zowel complotdenken als paranoïde wanen gaat het om een onjuiste, hardnekkige en soms bizarre overtuigingen'.

Er zijn ook belangrijke verschillen tussen complotdenkers en mensen die lijden aan psychoses, schrijven de onderzoekers. 'Zo vindt de complotdenker meestal wel aansluiting bij een groep gelijkgestemden en staan mensen met paranoïde wanen doorgaans alleen in hun overtuiging. Zij voelen zich het persoonlijk doelwit van de veronderstelde samenzwering'.

Dit blijkt uit een analyse van psychose-onderzoekers en onderzoekers, die zich bezighouden met complotdenken, onder leiding van psychiater Wim Veling van het Universitair Centrum Psychiatrie van het UMCG, waarover zij deze week publiceren in het Tijdschrift voor Psychiatrie[1].

Complotdenken komt veel voor in onzekere omstandigheden, schrijven ze. 'Het geeft mensen houvast, zekerheid, morele superioriteit en sociale steun, want vaak vinden complotdenkers aansluiting bij een groep gelijkgestemden. Het aanhangen van complottheorieën kwam niet voor niets veel voor tijdens de coronapandemie.’

Complotdenken wordt gekenmerkt door de sterke overtuiging dat een bepaalde, als onrechtvaardig ervaren situatie, het resultaat is van een doelbewuste duistere samenzwering van een groep mensen met kwade bedoelingen. Dat heeft veel overeenkomsten met paranoïde wanen: in beide gevallen gaat het immers om onjuiste, hardnekkige en soms bizarre overtuigingen.

Net als mensen met paranoïde wanen houden complotdenkers hardnekkig vast aan hun overtuigingen. Ze dragen vaak een overvloed aan 'bewijzen' aan voor hun theorieën, bijvoorbeeld teksten van websites, losse citaten of videofragmenten. Ook gebruiken complotdenkers andere bronnen als ondersteuning van hun ideeën, zoals spirituele, fysieke of emotionele ervaringen.

In gesprekken met complotdenkers blijkt vaak dat objectiveerbare feiten en rationele argumenten niet doorslaggevend zijn. Net als bij mensen met psychotische paranoïde wanen is de overtuiging niet vatbaar voor logische bewijzen. Als er dingen gebeuren die niet rijmen met het denkbeeld, wordt dit genegeerd of omgedacht, zodat het toch binnen de overtuiging past.’

Bij beiden zijn rationele argumenten en een beroep op de logische gedeelde werkelijkheid grotendeels ineffectief. Het gaat complotdenkers om de machteloosheid van de burger, verlies van vrijheid en controle. Het gaat om bezorgdheid en woede over systemen en machtsstructuren die (ingebeelde) slachtoffers maken. Mensen met paranoïde wanen zijn hun normale ervaring van de werkelijkheid, van zichzelf en van anderen kwijt, en proberen daar betekenis aan te geven.

Ook uit ander onderzoek bleek dat verband tussen wanen, magisch denken, gebrek aan analytisch denken en complotdenken te bestaan[2]. De complotdenkers zullen het allemaal wel weer anders zien, want die zijn immers 'wakker'.

[1] Veling et al: Zijn complotdenkers psychotisch? Een vergelijking tussen complottheorieën en paranoïde wanen in Tijdschrijft voor de Psychiatrie – 2021. Zie hier (pdf).
[2] Barron et al: The relationship between schizotypal facets and conspiracist beliefs via cognitive processes in Psychiatry Research - 2018. Zie hier.