Complotdenkers zijn niet kritisch, maar juist goedgelovig

Duik eens diep in het riool dat sociale media tegenwoordig is en je zult mensen ontdekken die geloven in de kwaadaardigheid van het World Economic Forum (een onschuldig economisch praatgroepje), van HAARP (een onschuldig onderzoek van de ionosfeer), van Bill Gates (een onschuldige filantroop) of van Satanisch Ritueel Misbruik (een mythe).

Als het Bijwerkingencentrum Lareb een tweet post over, bijvoorbeeld, vrouwenkwalen of de bijwerking van een antidepressivum, dan blijft het angstig stil onder die tweet. Maar een onschuldige tweet over een mogelijke bijwerking het coronavaccin betekent een lawine van stompzinnige reacties. Waarom maken mensen zich nu nog druk over het coronavirus of het coronavaccin, terwijl de rest van Nederland intussen alweer verder is gegaan met hun dagelijks leven?

Waarom moet je anderen met jouw tegendraadse denkbeelden lastigvallen? Waarom reageer je op iedere tweet? Waarom houdt je je geloof niet privé?

Wat is de oorzaak van deze idioterie, zo zullen weldenkende mensen zich regelmatig afvragen.

Al eerder werd hier een verband vastgesteld tussen complotdenkers en paranoïde wanen.

Jan-Willem van Prooijen is sociaal psycholoog en universitair hoofddocent aan de Vrije Universiteit Amsterdam en bijzonder hoogleraar radicalisering, extremisme en complotdenken aan de Universiteit van Maastricht.

"Complotdenken hangt nauw samen met emoties,” zo verklaart Van Prooijen hier. “Mensen die veel in complotten geloven, denken vaak kritisch en rationeel te zijn. Maar onderzoek laat zien dat complotdenken regelmatig voortkomt uit negatieve emoties. Zoals angst, woede en ontevredenheid over ontwikkelingen in de maatschappij."

Daarnaast is collectief narcisme een heel goede voorspeller voor complotdenken. In tegenstelling tot narcisme, een persoonlijkheidsstoornis, is collectief narcisme de neiging om de belangrijkheid van de groep en de denkbeelden daarbinnen te overdrijven[1]. Zelfs Sigmund Freud meende in 1914 al dat sociaal narcisme een soort verdedigingsmechanisme was van mensen die niet meer met de werkelijkheid kunnen omgaan[2].

Uiteindelijk zorgt dat groepsdenken ervoor dat je jezelf overtuigt van het idee dat je het beter weet dan de rest van de wereld, zelfs beter dan wetenschappers die hun hele leven een onderwerp bestudeerd hebben. Want jij hebt immers tien YouTube-filmpjes gezien.

"Tijdens de coronapandemie zagen we inderdaad dat complotdenken samenhangt met verlies van normale sociale contacten. Complotdenkers komen vervolgens terecht in een groep waarin iedereen ze begrijpt en waarin ze worden gesteund en aangemoedigd," aldus Van Prooijen.

"Er is een negatief verband tussen complotdenken en analytisch denken. Eigenlijk zijn complotdenkers juist goedgelovig. Het zijn vaak mensen die je van alles op de mouw kunt spelden," meent Jan-Willem van Prooijen. "Daarom vallen ze ook voor een complottheorie of voor de retoriek van populistische leiders."

Van Prooijen stelde in 2023 een wetenschappelijke bundel samen, 'Conspiracy Theories', waarin onderzoekers de laatste inzichten in de psychologie achter het complotdenken presenteren. Ik verwacht niet dat zijn doelgroep, de complotdenkers, de bundel zullen bestellen, lezen of kunnen doorgronden.

[1] Van Prooijen: Psychological benefits of believing conspiracy theories in Current Opinion in Psychology - 2022. Zie hier.
[2] Freud: Zur Einführung des Narzißmus - 1914