Complotdenkers en zelfoverschatting

Complotdenkers zijn niet alleen goedgelovig en hebben last van paranoïde gedachten, maar het blijkt ook nog eens dat ze te overmoedig zijn.

Overmoed blijkt een kenmerkende eigenschap van mensen te zijn die in complottheorieën geloven, en ze overschatten bovendien ook hoeveel anderen het met hen eens zijn, zo ontdekten onderzoekers[1]. De studie wijst uit dat geloof in complottheorieën mogelijk minder te maken heeft met iemand's behoeften en motivaties en meer met het onvermogen om te erkennen dat ze het totaal fout kunnen hebben, want dan hebben ze gefaald.

Complotdenkers overschatten niet alleen consequent hun prestaties op reken- en perceptietests, wat aantoont dat ze over het algemeen minder analytisch denken dan hun meer rationele medemens. Ze zijn zich er ook echt niet van bewust dat ze tot een absolute minderheid behoren zijn en denken dat ze in 93% van de gevallen in de meerderheid zijn, aldus het baanbrekende onderzoek.

Pennycook en zijn team merkten op dat mensen, die in complottheorieën geloven, echt vertrouwen lijken te hebben in hun eigen cognitieve vermogens. Ze denken dus dat ze intelligent zijn, maar het tegendeel is juist het geval. Dat verklaart direct waarom complotdenkers zich zo verheven voelen boven de 'minderwaardige' ongelovige.

Acht studies
De onderzoekers voerden acht studies uit met 4,181 Amerikaanse volwassenen. Vier studies beoordeelden de mate van overmoed van de deelnemers met behulp van tests voor perceptie, rekenvaardigheid en cognitieve reflectie. Overmoed is lastig te meten en degenen die het meest incompetent zijn, zijn het minst in staat hun eigen incompetentie te herkennen.

De resultaten van de eerste vier studies tonen een verband aan tussen een neiging tot overmoed en geloof in complottheorieën, wat erop wijst dat een neiging tot overschatting van iemands cognitieve vaardigheden een belangrijke rol kan spelen bij complottheorieën.

Vier andere studies testten de perceptie van de deelnemers over de overtuigingen van anderen en ontdekten dat overmoed niet alleen het geloof in complottheorieën voorspelde, maar ook de neiging om te overschatten (>4×) hoeveel anderen in valse complottheorieën geloven.

Resultaten
De neiging om te denken dat de meeste andere mensen deze overtuigingen delen, vormt echter een uitdaging voor pogingen om valse complottheorieën te ondermijnen, zo schreven de onderzoekers: "De mensen die het meest hulp nodig hebben bij het onderscheiden van waarheid en onwaarheid, zijn het minst geneigd te erkennen dat ze die nodig hebben".

Overigens is een gebrek aan ziekte-inzicht (anosognosie) ofwel Denial of Illness ook een symptoom van een psychisch probleem.

[Update 26 juni 2025] Chris Klomp gebruikte dit artikel als bron voor zijn eigen artikel. Jammer dat hij niet sportief aan bronvermelding deed.

[1] Pennycook et al: Overconfidently Conspiratorial: Conspiracy Believers are Dispositionally Overconfident and Massively Overestimate How Much Others Agree With Them in Personality and Social Psychology Bulletin – 2025.